Moerasschildpadden op Lesbos

Inleiding

Al meer dan tien jaar bezoeken mijn vrouw en ik jaarlijks het Griekse eiland Lesbos. De gehele maand mei verblijven we daar. Een enkele keer komen we ook in september nog eens een maand. Ons doel is - behalve van het fraaie weer en de rust te genieten - het zoeken naar reptielen en amfibieën. Ons appartement staat nabij het pittoreske vissersplaatsje Skala Kallonis, liggend aan de baai van Kalloni. Van hieruit in een straal van ongeveer vijf kilometer rondom ons verblijf doen we onze  uitstapjes.

Lesbos wordt ook wel het vogeleiland genoemd. Dit omdat grote hoeveelheden trekvogels het eiland in april/mei aandoen. Even zo goed hadden ze het schildpaddeneiland kunnen noemen. In de tien jaren dat we dit - nog niet door toeristen overspoelde - eiland bezoeken is ons opgevallen dat waar ook maar een beetje water te vinden is, dat dan ook wordt bewoond door moerasschildpadden. Ook rondom ons vakantieadres vinden we deze dieren Van alle kanten wordt het de plons van wegvluchtende dieren gehoord, zelfs in de kleinste slootjes. Om een voorbeeld te geven: in 2003 werden in een - langs de weg lopend - slootje naar het plaatsje Kerami over een lengte van 200 meter eens meer dan 60 moerasschildpadden geteld.

BALKANBEEKSCHILDPAD Mauremys rivulata

De meest voorkomende moerasschildpad op Lesbos is ongetwijfeld de Balkanbeekschildpad. Lange tijd is dit dier beschouwd als een ondersoort van Mauremys caspica, maar inmiddels tot een echte soort verheven. Deze schildpad heeft een groot verspreidingsgebied. Zo komt het dier voor in Kroatië, Bulgarije, Griekenland, Cyprus, West-Turkije, Syrië, Israel en Libanon.

Vrouwtjes – die groter worden dan de mannetjes en herkenbaar zijn aan het vlakke buikschild en dunne, kortere staart - zetten in het voorjaar en dus de tijd dat wij op het eiland zijn, per keer meestal 4 tot 6 eieren af die ongeveer 22 bij 36 mm meten. Dit afzetten van eieren hebben we in al die jaren echter nog nooit kunnen observeren.  Meestal graven ze hun nest in de buurt van water, maar we vonden ook lege eierschalen ver van het water verwijderd.

Brak en vervuild water

De Balkanbeekschildpad is erg tolerant voor brak en vervuild water. Op Lesbos zijn op plekken waar veel mensen wonen de sloten vaak ernstig vervuild en bij warm weer stijgt hieruit een akelige lucht op. In dit soort sloten groeit nauwelijks plantaardig materiaal. Ze zitten echter vol met de Balkanbeekschildpad. Op dit soort vervuilde plekken zien we – hoewel in veel mindere mate - eveneens de Europese moerasschildpad en bovendien grote scholen kleine visjes zwemmen. Er is dus volop voedsel voor de schildpadden.

Vooral het ’Meer van Kalloni’ - wat voor onze begrippen overigens meer een flinke plas is - is een eldorado voor de schildpadden. Werkelijk honderden en honderden dieren liggen bij geschikt weer op de oever te zonnen. Overigens wordt overal gebruik van gemaakt om te zonnen. Bijna alle afval wordt benut, van zakken gevuld met schapenwol tot zelfs in het water gedumpte, dode schapen. De schildlengten van de volwassen dieren schommelen rond de 20 cm. De dieren verspreiden als ze worden beetgepakt als afweermiddel een vieze en erg doordringende muskusachtige geur. Deze waterschildpadden eten zowel plantaardig als dierlijk voedsel. Ook zien we ze vaak aan kadavers vreten en dan met name de dode schapen. Vaak trekt zo’n dood dier dan meerdere schildpadden aan en het is geen uitzondering een 10-12 dieren bezig te zien het beurs geworden vlees van het dode dier te trekken. Dat schildpadden verre van kieskeurig zijn bleek wel toen we op een plek kwamen waar de dieren regelmatig met brood werden gevoerd. Ze zijn hier zo aan gewend dat ze bij onze komst massaal kwamen aan gepeddeld. 

EUROPESE MOERASSCHILDPAD Emys orbicularis

De Europese moerasschildpad heeft eveneens een zeer groot verspreidingsgebied en bewoont een groot gedeelte van Zuid-, Midden-, en Oost-Europa, Turkije, Centraal Azië en Noord-Afrika. Vanwege het grote verspreidingsgebied komt deze soort zowel voor in heel warme als meer gematigde streken. Er bestaan van de Europese moerasschildpad ongeveer 16 ondersoorten. De ondersoort uit Griekenland luistert naar de naam Emys orbicularis hellenica. De Europese moerasschildpad had vroeger een veel groter verspreidingsgebied en kwam zelfs in Nederland voor, getuige de vondsten van fossiele exemplaren. In mijn provincie werd bij opgravingen in 2002 bij het riviertje de Tjonger bij het Friese Oosterwolde een pantser van een Emys orbicularis naar boven gehaald. De dierresten worden op een ouderdom van 7000 jaar geschat. 

Minder vaak waargenomen

De Europese moerasschildpad werd op Lesbos door ons heel wat minder vaak waargenomen dan de Balkanbeekschildpad. De dieren zijn erg schuw en laten zich bij de minste onraad onmiddellijk in het water glijden. De Europese moerasschildpad is een vrij donker gekleurde schildpad met een gele stralen- of vlekkentekening. Al naar gelang de ondersoort en ouderdom vertonen ze bijna alle denkbare overgangen van een volkomen donker en vlekkeloos pantser tot een heldere, straalsgewijze streeptekening. In het algemeen zijn dieren van de noordelijke ondersoorten aanzienlijk groter en donkerder van kleur dan de dieren uit zuidelijke landen. Echter ook op Lesbos kan de kleur nogal variabel zijn.

In het vaak lichter gekleurde buikschild bevindt zich een dwarsscharnier van elastisch bindweefsel waardoor het buikschild enigszins beweegbaar is, maar alles werkt lang niet zo doeltreffend als het buikschanier bij de Doosschildpadden (o.a. de geslachten Cuora en Terrapene).  Hoewel vaak wordt geschreven dat Emys orbicularis de voorkeur geeft aan rustige, heldere meren, deelt hij zijn biotoop vaak volop met Mauremys rivulata.  Het aantal eieren dat wordt afgezet bedraagt drie tot 16 eieren, gemiddeld telt het legsel 9 eieren. Ook bij deze soort blijven de mannetjes kleiner dan de vrouwtjes. In tegenstelling tot de Balkanbeekschildpad, hebben de eieren een zachte, leerachtige schaal. Volgens de literatuur kan deze moerasschildpad erg oud worden. 

Diapauze

Van zowel de Balkanbeekschildpad als de Europese moerasschildpad worden ook zeer jonge dieren gezien van ongeveer 3 cm lengte. De kleine diertjes zouden volgens deskundigen, die ik op een schildpaddensymposium in Wenen sprak, jonge diertjes van het vorige seizoen zijn.

Volgens de literatuur zetten de schildpadden de eieren af rond de tijd dat wij daar verblijven, midden mei dus. Aangezien de incubatietijd ongeveer 60 dagen bedraagt, kunnen de diertjes half juli worden geboren. Ze hebben dan nog enkele maanden de tijd om zich rond te eten en te groeien. Bij mij in gevangenschap geboren exemplaren van Mauremys mutica en vergelijkbaar met Mauremys rivulata, vertonen vaak na een week al de eerste groeiringen. De op Lesbos gevonden jonge diertjes zijn te klein om al twee maanden oud te zijn en ook de groeiringen ontbreken. De twijfel bleef lange tijd, tot we een klein schildpadje konden vangen. Bij dit diertje was het buikschild op de plek waar de dooierzak ooit gezeten had, nog niet helemaal gesloten. Een bewijs dat het diertje nog maar enkele dagen oud was. Ik denk dan ook dat dit geen schildpadjes zijn die vorig jaar geboren zijn, maar dat we hier te maken hebben met wat ’diapauze’ genoemd wordt. Een soort schrikkeldraagtijd, waarbij de groei van het embryo in het ei een poos stopt om daarna, op een meer gunstig tijdstip, weer tot ontwikkeling te komen en de diertjes dan in de maand mei worden geboren.

Zomerslaap

Als wij Lesbos in de maand september voor de tweede keer bezoeken is de meeste vegetatie zo goed als dor en al het water bijna verdampt. Sloten en rivieren liggen droog, evenals  het ’Meer van Kalloni’. Daar waar nog enkele centimeters water staat zien we vele tientallen schildpaddenkopjes net boven het water uitsteken. Na nog enkele droge dagen is ook dit laatste water verdampt en stellen de schildpadden pogingen in het werk om zich in de weke modder in te graven. Nog weer enkele dagen later is het bij aanhoudende droogte niet meer voor te stellen dat in de harde, gescheurde bodem honderden schildpadden hier hun droogteslaap houden, wachtende tot in de herfst de heftige regenbuien boven in de bergen het ’Meer van Kalloni’ weer met water zullen vullen en de dieren hierdoor weer tot ’leven’ worden gewekt.

Verkeersslachtoffers

Elk jaar vinden wij helaas dode dieren. Op Lesbos zijn veel onverharde paden die bedekt zijn met een laag gravel. Er wordt door de bewoners vrij hard gereden, ook op deze paden. Overstekende dieren worden hier vaak slachtoffer van, omdat plotseling remmen op de gravel niet zonder risico is. Bovendien zijn de bewoners niet zo reptielminnend en zal niet gauw voor deze dieren worden afgeremd. Zo vinden we elk jaar in de maand mei op steeds dezelfde plek bij het ’Meer van Kalloni’ dode, volwassen vrouwelijke dieren van de Balkanbeekschildpad op het pad. Vermoedelijk is dit een oversteekplaats voor de dieren die op zoek zijn naar een geschikte plek om eieren af te zetten. Deze route ligt net in een onoverzichtelijke bocht. Zo noteerden we op deze plek in 2005 vijf dieren, in 2006 maar liefst zestien dieren, in 2007 acht dieren en in 2012 zeven dieren. Het betroffen hier allen vrouwtjes. Eén keer werd een dood gereden vrouwelijke Europese moerasschildpad gevonden dat vol zat met eieren.

Bedreiging

Zagen we op het Griekse eiland Kreta in 2002 tot onze grote verbazing ooit een Roodwangschildpad (Trachemys scripta elegans) tussen tal van exemplaren van de Balkanbeekschildpad  zwemmen, niet minder was de verbazing toen mijn vrouw in 2012 zag dat ook op Lesbos zich een Roodwangschildpad tussen de  Balkanbeekschildpadden ophield. De invoering van grote aantallen als huisdier gehouden Roodwangschildpadden in het Middellandse zeegebied kan een gevaar opleveren, omdat het niet onwaarschijnlijk is dat deze schildpad zich hier uiteindelijk voort zal gaan planten.

Exotische soorten die opduiken in het leefgebied van de inheemse schildpadden hebben daarop een negatieve invloed en vormen een bedreiging. Uit onderzoek blijkt dat deze soort in ieder geval de Europese moerasschildpad beconcurreerd met zonplaatsen en uit experimentele waarnemingen is bekend dat de sterfte onder de Europese moerasschildpadden hoger was en de dieren gewicht verloren in de nabijheid van Roodwangschildpadden.

LITERATUUR

CADI, A. & P. JOLI (2004): Impact of the introduction of the red-eared slider (Trachemys scripta elegans) on survival rates of the European pond turtle (Emys orbicularis). – Biodiversity and Conservation 13: 2511-2518.

HOFSTRA, Jelle (1994) Kweken met de moerasschildpad Mauremys mutica –Lacerta 53: 187-191.

HOFSTRA, Jelle (2002): Some herpetological observations on Crete – PODARCIS: 1/8-15.

HOFSTRA, Jelle (2014): Zehn Jahre Beobachtungen der Maurischen Landschildkröte auf der griechischen Insel Lesbos -- Schildkröten im Fokus: 4/2014.

Dit artikel is eveneens opgenomen in het Duitse blad SCHILDKRÖTEN IM FOKUS

Die Fachzeitschrift über Forschung, Artenschutz und artgegerechte Haltung 3/2015